Meer diepte in je schilderij? Ontdek de kracht van een grisaille onderschildering

Wie schildert met acryl of olieverf en op zoek is naar meer diepte, contrast en realisme in zijn werk, doet er goed aan om de grisaille-techniek te ontdekken. Deze klassieke methode – waarbij je een onderschildering in grijstinten maakt – vormt de perfecte basis voor levendige lagen kleur en een sterk licht-donkercontrast.

In deze blog lees je wat een grisaille precies is, waarom deze techniek zo krachtig is, welke materialen en pigmenten je het beste kunt gebruiken, en hoe je stap voor stap een onderschildering opzet.

Wat is grisaille?

Grisaille (spreek uit: grie-zaj) is een schildertechniek waarbij het onderwerp in grijstinten wordt opgezet, nog vóór de kleurlaag wordt aangebracht. Deze monochrome onderschildering helpt bij het bepalen van licht, donker, contrast en volume. Het woord komt van het Franse gris – grijs – en werd al door oude meesters zoals Jan van Eyck en Caravaggio toegepast. Meesterkunstenaars als Michelangelo, Leonardo da Vinci en Rembrandt gebruikten deze methode om in de eerste lagen de compositie en het licht-donkercontrast nauwkeurig vast te leggen, wat later de levendigheid en diepte van het schilderij versterkt.

Zoals ook wordt toegelicht op de kunstsite van Ying McLane, vormt deze onderschildering de fundamentele basis waarmee kunstenaars vorm en expressie al vroeg in het proces kunnen definiëren, ongeacht het medium.

Waarom een onderschildering maken?

De onderschildering is de basislaag die dient als fundament voor het uiteindelijke schilderwerk. Door deze laag zorgvuldig op te bouwen, krijg je:

Sterk licht-donkercontrast: Je bepaalt al vroeg waar het licht en de schaduw vallen.
Meer diepte: Lagen kleur krijgen een natuurlijke ondertoon en lijken meer gelaagd.
Realistischer resultaat: Vooral bij portretten en figuratieve werken.
Efficiënter schilderproces: Minder ‘zoekwerk’ tijdens het kleuren, omdat de structuur al helder is.

Kortom: je bouwt je schilderij op in lagen, met de grisaille als stevig fundament.

Essentiële materialen en pigmenten voor je onderschildering

Een goede onderschildering begint vaak met een dunne, transparante eerste laag, ook wel imprimatura genoemd. Deze bereidt het canvas voor en zorgt voor een warme ondertoon.

Vervolgens kies je pigmenten die rijk en veelzijdig zijn. Traditioneel worden deze gebruikt bij grisaille en onderschilderingen:

Burnt umber (gebrande omber): een warme, neutrale kleur, ideaal als basis.
Venetiaansrood: voor warme grijstinten die levendigheid geven.
Beenderzwart: voor diepe donkere partijen zonder te hard te worden.
Titaanwit: voor lichte accenten en highlights.

In plaats van puur zwart te gebruiken, meng je bijvoorbeeld burnt umber met blauw of met venetiaansrood om warme of koele grijstinten te creëren. Dit voorkomt dat je schilderij grauw of dof wordt en behoudt de sfeer en kleurtemperatuur in je werk.

Een alternatieve onderschilderingstechniek is eitempera, waarbij eigeel wordt gemengd met pigmenten. Dit zorgt voor een stevige, snel drogende basis, die soms wordt gecombineerd met grisaille om structuur en diepte te vergroten.

Stap voor stap: zo schilder je een grisaille onderschildering

1. Schets je onderwerp op doek of paneel

Een goede onderschildering begint met een sterke opzet. Je kunt hiervoor verschillende materialen gebruiken: houtskool, grafietpotlood of direct met verdunde verf. De keuze hangt af van je voorkeur en werkwijze. In klassieke olieverfschilderijen wordt vaak gekozen voor een eerste opzet met olieverf in een transparante, warme toon – zoals burnt umber (gebrande omber).

Burnt umber is ideaal omdat het neutraal en warm tegelijk is, snel droogt (zeker wanneer verdund met terpentine of een ander medium), en mooi samenwerkt met latere lagen kleur. Gebruik een zachte kwast of penseel om grote vormen en contouren neer te zetten, zonder al te veel op details in te gaan. Denk bij deze stap vooral in grote vlakken, licht-donkerverdeling en compositie: waar ligt de nadruk, waar valt het licht, hoe verdeel je de ruimte?

2. Begin met lichte grijstonen

Hoewel veel tutorials adviseren om grijs te mengen met zwart en wit, kiezen veel schilders – zeker binnen klassieke technieken – liever voor een subtielere aanpak. In plaats van zwart gebruik je bijvoorbeeld burnt umber gemengd met blauw of rood om een rijke, donkere toon te creëren.

Burnt umber + blauw geeft een koele, neutrale grijstoon.
Burnt umber + rood levert een warmere toon op.

Op deze manier behoud je de levendigheid in je onderschildering en voorkom je dat het eindresultaat grauw of doods oogt. Werk in dunne lagen, met veel medium (zoals lijnolie, terpentine of liquin bij olieverf) zodat de ondergrond blijft doorschijnen en je de grisaille stap voor stap kunt opbouwen.

Tip: Vermijd pure zwarte verf, dit dempt je schilderij. Door je grijzen zelf te mengen houd je controle over de sfeer en kleurtemperatuur van je werk en wordt het minder snel dof.

3. Werk van licht naar donker

Wanneer de eerste laag grijstinten staat, begint het echte opbouwwerk: het aanbrengen van contrast. Dit doe je door geleidelijk donkerdere en lichtere partijen toe te voegen, zodat het onderwerp meer diepte en vorm krijgt.

Begin met de middeltonen, en werk vervolgens naar de donkere schaduwen en lichte accenten toe. Hierdoor voorkom je dat de grisaille meteen te zwaar wordt en houd je ruimte om op te bouwen.

Let bij elke penseelstreek goed op je lichtbron: waar valt het licht? Welke vlakken liggen in de schaduw? Hoe hard of zacht zijn de overgangen? Door deze vragen bewust te beantwoorden, versterk je de driedimensionaliteit van je schilderij.

Gebruik bij voorkeur een zacht penseel of een zacht plat penseel om vloeiende overgangen te creëren tussen licht en donker. In deze fase draait alles om modelleren met licht – je boetseert als het ware met verf, waarbij je het volume van je onderwerp naar voren laat komen zonder nog kleur toe te voegen.

Tip: Neem af en toe afstand van je kunstwerk of bekijk je schilderij via een spiegel om te controleren of het contrast en de vorm nog kloppen. Zo voorkom je dat je te veel in detail verzandt.

Kleur aanbrengen over je grisaille

Als je grisaille volledig droog is, kun je starten met kleur aanbrengen via glacislagen: dunne transparante verflagen die de onderliggende grijstinten laten doorschijnen. Zo blijft het contrast van de onderschildering behouden en krijgt je werk warmte en levendigheid.

Gebruik hiervoor een medium om de verf transparant te maken en werk in meerdere dunne lagen voor het mooiste resultaat.

Tip: Gebruik medium om de verf transparant te maken en werk in meerdere dunne lagen voor het mooiste resultaat.

Veelgemaakte fouten (en hoe je ze voorkomt)

Te veel zwart gebruiken → Dit maakt je schilderij snel dof. Kies liever voor neutraal grijs.
Geen lichtplan maken → Begin altijd met het bepalen van je lichtbron. Weet waar het licht vandaan komt en wat de meest donkere plekken en de lichtste plekken zijn. Dit maakt het opzetten van de kleuren en schakeringen in de latere stadia veel makkelijker.
Te snel naar kleur gaan → Laat je grisaille volledig drogen en wees geduldig met opbouw. Dit voorkomt dat je schilderij dof en modderig wordt.

Samenvattend

De grisaille-techniek is een eeuwenoude, maar nog steeds actuele methode om meer controle, diepte en realisme in je schilderijen te brengen. Door te werken met een sterke onderschildering in grijstinten, vermijd je een vlak eindresultaat en leg je een solide basis voor het opbouwen van kleur en visuele diepte.

Het bewust mengen van grijstinten met burnt umber, venetiaansrood, beenderzwart en titaanwit geeft je schilderijen bovendien extra warmte en karakter. Of je nu portretten, stadsgezichten of figuratieve werken maakt, een goede grisaille zet de toon voor een krachtig en expressief schilderij.

Zelf proberen?

Wil je zien hoe grisaille er in de praktijk uitziet? Bekijk dan mijn kunstwerken op kojoart.nl of volg mijn creatieve proces op Instagram en TikTok. Laat je inspireren en probeer het zelf!

Voor wie geïnteresseerd is in de diepere artistieke en technische functies van onderschilderingen, is het doctoraat van Nico Van Hout aan de KU Leuven een waardevolle bron. In zijn onderzoek, dat je kunt vinden op de website van KU Leuven, wordt uitgebreid stilgestaan bij de toepassing van grisaille in het werk van Peter Paul Rubens. Dit doctoraat biedt inzicht in hoe deze techniek niet alleen als onderlaag, maar ook als expressief middel wordt ingezet.

Grisaille onderschildering: de basis voor diepte en contrast in je schilderij